قصه ۶۰ ساله «قرنی»

یک خیابان پنجاه‌وهشت‌ساله اکنون چنان جای خودش را در میان عبورومرور مشهدی‌ها باز کرده که انگار هزار سال در همین‌جا زیسته و مردم را به‌سوی مقصدشان رسانده است. بولوار نادری یا همین بولوار «شهید سپهبدقرنی» امروزی، از میدان توحید شروع می‌شود و ما را به میدان فردوسی می‌رساند.

نام سپهبدقرنی نخستین‌بار در سال ۵۸ پس از شهادت او، برای این بولوار مطرح شد و سرانجام ۱۶ مهر ۱۳۶۵ طبق مصوبه شورای شهر مشهد به این نام خوانده شد. اکنون به‌مناسبت روزی که شهیدقرنی ترور شد، به‌سراغ گذشته بولوار سپهبدقرنی رفته‌ایم تا از روزگاری که بر او رفته است، بگوییم. 

در این گزارش، بیشتر از شکل‌گیری خیابان قرنی و ردپای آن در مطبوعات و اسناد موجود گفته‌ایم تا در فرصتی دیگر، حیات اجتماعی این خیابان را موضوع گزارشمان کنیم.

****

کوتاه از شهید سیدمحمدولی قرنی

سیدمحمدولی قرنی (یکم فروردین۱۲۹۲- سوم اردیبهشت۱۳۵۸) در سال ۱۳۰۹خورشیدی دانشجوی دانشکده افسری بود، اما در زمان نخست‌وزیری محمد مصدق، به اتهام مخالفت با مصدق از سمتش برکنار شد. پس از کودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲ دوباره به ارتش بازگشت و این‌بار ریاست رکن دوم ارتش شاهنشاهی به او رسید. در مهر سال۱۳۳۶ نیز موفق به دریافت درجه سرلشکری شد، ولی کمتر از یک سال بعد، اسفند۱۳۳۶ درپی کشف طرح کودتا علیه شاه، دستگیر شد و پس از محاکمه و سه سال زندان از ارتش اخراجش کردند.

او پس از آزادی، آشکارا روابط خود را با چهره‌های مخالف حکومت پهلوی افزایش داد، از همین‌رو در جریان وقایع ۱۵خرداد۱۳۴۲ مجددا دستگیر شد و سه سال دیگر را در زندان‌های قزل‌حصار و قصر سپری کرد. قرنی در روز‌های نخست انقلاب۱۳۵۷، بار دیگر وارد کارزار شد و به انقلابیون پیوست و ریاست جناح نظامی شورای انقلاب را برعهده گرفت.

او پس از وقوع انقلاب اسلامی و سقوط حکومت شاه، به ریاست ستاد مشترک ارتش منصوب شد، ولی به‌علت اختلاف با کابینه دولت موقت استعفا کرد. محمدولی قرنی یک ماه پس از استعفا در ۳اردیبهشت۱۳۵۸ به ضرب گلوله چند تن از اعضای گروه فرقان در خانه‌اش ترور شد.

ردپای بولوار قرنی در میان نقشه‌ها

در میان نقشه‌های قاجاری هیچ ردونشانی نمی‌توان درباره این خیابان یافت. حدود صد سال پیش، دروازه‌قوچان که با نام دروازه بالاخیابان شناخته می‌شد، جایی بود که شهر مشهد را از باغ‌های اطراف آن متمایز می‌کرد. با گسترده شدن مشهد در دوره پهلوی، اگرچه مرزبندی شهر و پیرامونش کمرنگ شد، بازهم این خیابان امتداد پیدا نکرد.

در نقشه سال ۱۳۲۵ خورشیدی که دو نفر از افسران ارتش آن را کشیدند، نیز خبری از بولوار نادری نیست. در این نقشه، فاصله میان میدان مجسمه (شهدای امروزی) تا فلکه سنائی (میدان توحید)، نام خیابان نادری به خود گرفته است، اما پس از آن تا چشم کار می‌کند، باغ و مزرعه است. جاده قوچان نیز که شامل مسیر مشهد به این شهر است، در این نقشه مشخص است.

به‌دنبال یافتن ردونشان خیابان نادری به نقشه ترسیم‌شده در سال ۱۳۳۳ می‌رویم. در این نقشه نیز نام‌ونشانی از بولوار نادری نیست و وضعیت آن با نقشه سال ۱۳۲۵ تفاوتی نکرده است؛ البته اداره غله در ابتدای این خیابان و در مجاورت فلکه توحید فعلی قرار دارد و نوانخانه شهرداری و آستان‌قدس هم در همسایگی آن، میزبان کودکان یتیم این شهر هستند. هرچه در زمان پیش‌تر می‌آییم، بولوارنادری به سروشکل کنونی‌اش نزدیک‌تر می‌شود.

در نقشه سال ۱۳۴۶ می‌توان تأسیسات شهری این بخش شهر و خیابان‌کشی‌های اطراف آن را به‌وضوح دید. بیمارستان شهرداری و سازمان «اردوی کار»، احتمالا دو مکانی بوده است که مردم آدرسش را از هم می‌پرسیده و به این خیابان می‌رسیده‌اند. «کوی پاسبان‌ها» نیز در سمت راست همین خیابان ساخته شده بود و احتمالا نخستین بافت مسکونی آن بوده است.

اگر طرح و نقشه‌های شهری نبود، احتمالا این خیابان در جاده موربی که از میدان توحید فعلی به‌سوی قوچان امتداد داشت، شکل می‌گرفت، اما در برنامه‌های شهری، خیابان قرنی در امتداد بالاخیابان و در راستای حرم مطهر رضوی کشیده می‌شود تا به شکل فعلی دربیاید. باتوجه‌به شواهد و یافته‌ها، می‌توان گفت که خیابان قرنی تقریبا در همین سال‌ها زیر چرخ ماشین‌ها افتاده است.

بررسی نقشه سال ۱۳۵۵ نیز به وجود کارخانه کمپوت در میانه بولوار و اردوی کار دانش‌آموزی در محل فعلی سازمان فنی‌وحرفه‌ای و پایانه مسافربری و پمپ‌بنزین در سمت راست خیابان اشاره می‌کند. در این نقشه با وجود عمر ده‌ساله خیابان نادری، خبری از بافت مسکونی در اطراف آن نیست و مزارع و باغ‌ها آن را دربر گرفته است.

در میان جراید چه خبر است؟

شاید نخستین خبری که در میان مطبوعات از بولوارقرنی می‌آید، مربوط‌به روزنامه «نور ایران» در سال ۱۳۴۶ باشد. در خبر این روزنامه آمده است: «بنا به دستور استاندار خراسان، طرح ایجاد دو میدان وسیع در جلوی اردوی کار و میدان شاهپور کهنه، تنظیم و مقدمات اجرای آن فراهم گردیده است. با این طرح، خیابان نادری امتداد خواهد یافت و این میدان، ۵۰ هزار متر وسعت خواهد داشت».

به‌نظر می‌رسد کار سامان‌دهی خیابان یادشده از همین‌جا شتاب پیدا می‌کند تا در خبر دیگری، روزنامه آفتاب‌شرق از بولوار جدیدی که خیابان نادری را به میدان فردوسی متصل می‌کند، یاد کند. در سال ۱۳۴۸ روزنامه خراسان، خبری را درباره مرمت خطوط هوایی فشارضعیف به چاپ می‌رساند و در آن می‌نویسد: «مأمورین واحد انتقال و توزیع در مشهد، کابل‌کشی فشارضعیف را در بولوار نادری مشهد انجام داده و خطوط هوایی این ناحیه را از فلکه شاهپور تا میدان اردوی کار جمع‌آوری نموده‌اند».

در ۱۶ اردیبهشت سال ۱۳۴۸ پیرنیا، استاندار خراسان، به‌همراه بنی‌اعتماد، شهردار مشهد، از نقاط مختلف شهر ازقبیل پارک آریامهر، بولوار نادری، میدان فردوسی، بولوار انقلاب، جنگل‌های مصنوعی شهرداری واقع در شمال جاده سرخس و جنوب پارک کوروش بازدید می‌کند. استاندار خراسان نیز در مرداد همین سال، این بازدید را تکرار می‌کند و دوباره به‌سراغ بولوار نادری، میدان فردوسی، بولوار رضاشاه کبیر و میدان حبیب خراسان می‌رود و دستورات لازم را برای کار‌های در دست اقدام می‌دهد تا عملیات ساخت این منطقه از شهر سرعت بگیرد.

طبق اظهارنظر شهرداری مشهد، در ساعت ۵ بعدازظهر آخرین روز‌های مرداد نیز اعضای هیئت‌رئیسه انجمن شهر مراکز شهرستان‌های اصفهان، شیراز، تبریز و اهواز در جلوی شهرداری مشهد حاضر می‌شوند و با همراهی تعدادی از مسئولان شهری مشهد به قسمت‌های مختلف شهر ازجمله بولوار نادری، میدان فردوسی و بولوار رضاشاه کبیر سر می‌زنند و درباره برنامه‌های عمرانی و اصلاحی شهر مشهد گفتگو می‌کنند.

خبر روزنامه خراسان در همین روز این است: «عملیات اصلاحی بولوار نادری که میدان شاهپور را به میدان جدیدالاحداث فردوسی وصل نموده و سپس تا میدان راهنمایی‌ورانندگی ادامه پیدا می‌نماید، قریب به اتمام [است]و کار‌های تزیینی ازقبیل گلکاری، چمن‌کاری، غرس گل‌بوته‌های رز، درختان سرو کاج در این بولوار به‌سرعت ادامه دارد و ظرف هفته آینده، کار تزیینات کامل به پایان خواهد رسید و بولوار مزبور از هر جهت، مشابه بولوار‌های کم‌نظیر خارجی درخواهد آمد».

بافت تجاری چگونه شکل گرفت؟

خرداد سال ۱۳۴۸ جلسه‌ای در انجمن شهر به ریاست حسن مکرم و با حضور شهردار و نمایندگان انجمن در تالار انجمن شهر تشکیل می‌شود. یکی از موضوعات داغ انجمن که اختلاف‌نظر میان بعضی اعضا را هم رقم می‌زند، موضوع لایحه ساخت مغازه در خیابان‌های بیست‌متری ازجمله بولوار نادری است؛ البته شکل‌گیری بافت تجاری این منطقه، چندسالی زمان می‌برد. کار این گوشه از شهر خیلی زود به تعریض خیابان گره می‌خورد. مسئله تعریض این خیابان شصت‌متری نخستین‌بار در روز‌های پایانی سال ۱۳۴۹ در جلسه شورای شهر، مطرح و در روزنامه اطلاعات چاپ می‌شود.

شهردار مشهد در این‌باره می‌گوید: «مسئله دیگر، تعریض بولوار نادری از میدان فردوسی تا میدان شاه است. این قسمت فقط شصت متر است و تعریض آن برای مردم شهر، بسیار مهم ولی برای شهرداری بسیار ساده است. مردم می‌خواهند در این منطقه، تأسیساتی به‌وجود آورند و ما باید اجازه تأسیس ساختمان بدهیم، بنابراین خواهش می‌کنم به این مسئله توجه شود». حدود سال‌۱۳۵۴ بافت تجاری خیابان نادری تقریبا شکل می‌گیرد و پیشه‌های مختلفی مانند باربری و پوست‌فروشی در آن مستقر می‌شوند.

در این سال‌ها خبری در روزنامه خراسان به چاپ می‌رسد که متصدی باربری بولوار نادری به‌خاطر گران‌فروشی، به حبس و پرداخت جزای نقدی محکوم شده است و این ماجرا، حکایت از حضور تعدادی گاراژ باربری در این بولوار دارد.

تابلو، برق و آسفالت برای خیابان

در تیرماه نیز سخنگوی شهرداری اعلام می‌کند ۵ هزار تابلوی نئون پلاستیکی به اندازه‌های مختلف که دارای مهتابی و پایه فلزی هستند، در تمام خیابان‌ها و میادین شهر ازجمله بولوار نادری، برای زیبایی و راهنمایی مسافران، نصب می‌شود. این اخبار نشان می‌دهد که این خیابان درحال شکل گرفتن است. در روز‌های آخر سال ۱۳۴۸ نیز شبکه برق مشهد گسترش پیدا می‌کند و خطوط فشارضعیف در بعضی نقاط ایجاد می‌شود و بولوار نادری درکنار دیگر خیابان‌ها، میزبان روشنایی می‌شود. همچنین در این سال، بولوار نادری رخت سیاه آسفالت می‌پوشد.

در گزارشی که از ابتدای سال ۱۳۴۹ باقی مانده است، شهردار مشهد اعلام می‌کند: «حدود ۳۲۲ هزارو ۶۵۳ مترمربع آسفالت بولوار نادری در امتداد خیابان نادری، انجام و پس از آن بولوار آن، چمن‌کاری و با انواع رز‌ها و چراغ‌های فلورسنت گازی تزیین می‌شود». در این سال، آسفالت و فضای سبز میدان فردوسی که در انتهای بولوار نادری قرار دارد، نیز از قلم نمی‌افتد.

آسفالت به کوچه‌ها می‌رسد

سال ۱۳۴۹ لوله‌کشی آب و سپس آسفالت به کوچه‌های اطراف بولوار نادری می‌رسد. از این زمان، نامه‌هایی به یادگار مانده است که میان عبدالرضا ناظر، مدیرعامل وقت سازمان آب، و شهرداری مشهد، ردوبدل شده است. در این مکاتبات، معلوم می‌شود که پس از تکمیل لوله‌کشی هر خیابان، نوبت به آسفالت آن می‌رسیده است؛ به‌طور مثال در یکی از این نامه‌های سازمان آب به شهرداری آمده است: «طبق گزارش دایره توسعه شبکه لوله‌کشی اساسی میلان دوم پشت میدان‌بار از بولوار نادری تا خیابان نعمت، تکمیل گردیده و آسفالت‌ریزی آن از نظر این سازمان، بلامانع است».

اسناد دیگری برای شکایت مردم از آسفالت نشدن میلان جنب شرکت تی‌بی‌تی مربوط به سال ۱۳۵۳ وجود دارد. شرکت مسافربری تی‌بی‌تی میان مردم و مسافران شهر معروف بود و در حاشیه بولوارقرنی، جایی که خیابان مجد کنونی پدید آمده است، قرار داشت.

مرکز بهداشت ۴۹ ساله

مرکز بهداشت درجه ۵ «احمد» را که هم‌اکنون نیز در بولوارقرنی قرار دارد، در سال ۱۳۵۴ ولیان، نایب‌تولیه وقت حرم امام‌هشتم (ع)، افتتاح کرد. مدیرکل بهداری وقت در این‌باره چنین گفته است: «زمین این مرکز به‌وسیله یکی از افراد خیر و نیکوکار این شهر، مرحوم حاج‌غلامحسین احمدی، به‌رایگان واگذار گردیده و به‌منظور تجلیل و قدردانی از اقدام خیرخواهانه آن مرحوم، با موافقت وزارت بهداری، نام آن، مرکز بهداشت احمدی نام‌گذاری گردید».

معضلی به نام میدان‌بار نادری

در ۱۲ تیرماه سال ۱۳۵۳ نامه‌ای به روزنامه آفتاب‌شرق می‌رسد که در آن، اهالی خیابان شاهرخ و بولوار نادری درخواست انتقال میدان‌بار نادری و ایجاد بازار روز را مطرح کرده‌اند. به نظر می‌رسد وجود این میدان تره‌بار، مشکلات زیادی را برای اهالی آن ایجاد و مردم را ناگزیر کرده است که برای استاندار خراسان نامه بنویسند و درخواست جابه‌جایی این میدان‌بار را بدهند.

در همان مقطع زمانی محمدرضا ولی‌زاده، از ساکنان بولوار نادری، نامه‌ای به‌نمایندگی اهالی محل به روزنامه خراسان می‌نویسد و از وضع ترافیک و بی‌توجهی رانندگان کامیون که تره‌بار به میدان دروازه‌قوچان حمل می‌کردند، نیز شکایت می‌کند و از مقام‌های مسئول می‌خواهد از ورود کامیون‌ها به این منطقه شلوغ و پرجمعیت جلوگیری کنند.

او در شرح درخواست‌های خود می‌نویسد: «به‌علت آنکه قسمت اعظم از خیابان بولوار نادری و حتی خیابان شاهرخ پر از اتومبیل سواری، تاکسی‌بار، وانت‌بار و گاری‌های دستی است و ازطرفی تعداد زیادی کامیون به میدان‌بار رفت‌وآمد می‌کنند، این مکان گنجایش قبول این همه کامیون را ندارد و بدین لحاظ رانندگان کامیون‌ها، میلان‌های اطراف میدان را تبدیل به پارکینگ کرده‌اند و اغلب این کامیون‌ها که گازوئیلی است، تا صبح روشن نگه داشته می‌شود. صرف‌نظر از آنکه هوای این منطقه را آلوده می‌کنند، سروصدای آنها، مردم را معذب و ناراحت ساخته است».

او در پایان با اشاره به تصادف‌های بسیاری که در این بولوار رخ می‌دهد، تقاضای رسیدگی ازسوی مسئولان راهنمایی‌ورانندگی و شهرداری مشهد را مطرح می‌کند.

* این گزارش دوشنبه ۳ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۱۹۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.